احمد بن ابی‌سعید جیونجیوَن، احمد بن ابی‌سعید، فقیه حنفی و مفسر و صوفی هندی در قرن یازدهم و دوازدهم است ۱ - نسب او و در معنای جیوناو را به آن سبب که گفته می‌شود از اعقاب صالح نبی و از نسل خلیفه ابوبکر بوده است، صالحی و صدّیقی نیز خوانده‌اند [۱]
آزاد بلگرامی، ص ۷۹.
[۲]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص۲۰، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
اما وی در منابع بیشتر به ملاّ جیون مشهور است. جیون واژه‌ای هندی به معنای حیات است. [۳]
صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج ۳، ص ۲۳۵، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).
۲ - ولادت، تحصیلات و سفرهاجیون در شعبان ۱۰۴۷ در اَمَیتهی، قصبه‌ای نزدیک لکهنو، به دنیا آمد. در هفت سالگی حافظ قرآن شد و علوم دینی رایج را نزد عالمان مشهور فراگرفت. وی دروس ابتدایی را از شیخ محمدصادق سِتَرکِهی آموخت و در شانزده سالگی نزد استادش،لطف‌اللّه کورا جهان‌آبادی، از تحصیل علوم عقلی و نقلی دینی فراغت یافت. از بیست ودو سالگی تدریس را در زادگاهش آغاز کرد. در چهل سالگی ابتدا به اجمیر و سپس به دهلی رفت و در اقامت چندین ساله‌اش در آنجا، شاگردان بسیاری تربیت کرد. در ۱۱۰۲ برای نخستین‌بار از هند خارج شد و به مکه و مدینه رفت و پنج سال بعد به هند بازگشت و به خدمت اورنگ‌زیب در آمد. در ۱۱۱۲ برای دومین‌بار به حجاز سفر کرد و علاوه بر انجام مناسک حج، در مدینه به تدریس کتبی چون صحیحین و منارالانوارِ ابوالبرکات عبداللّه بن احمد نسفی پرداخت. در ۱۱۱۶، به امیتهی برگشت و به تصوف گرایید. دو سال بعد، با گروهی از شاگردان و مریدانش به دهلی رفت و مدتی در آنجا ماند و سپس به همراه بهادرشاه اول، فرزند اورنگ‌زیب، به لاهور رفت. با مرگ بهادرشاه به دهلی بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند و بار دیگر خود را وقف تدریس کرد. او در ۱۱۳۰ درگذشت و پیکرش را در مسجدجامع دهلی دفن کردند و سپس به زادگاهش انتقال دادند. [۴]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص۲۰، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۵۰ ـ۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۶]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص ۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
[۷]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
۳ - حافظه اودر بیشتر منابع به اینکه جیون حافظه‌ای خارق‌العاده داشته اشاره شده و از جمله شواهد این امر حفظ قرآن در هفت سالگی و از بر کردن قصیده‌ای طولانی با یک بار شنیدن دانسته شده است. [۸]
آزاد بلگرامی، ص ۷۹.
[۹]
صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج ۳، ص ۲۳۵، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).
۴ - جیون صوفی بودجیون از صوفیان روزگار خود بود. طریقت چشتیه را از استادش، شیخ محمدصادق سترکهی، آموخت. خرقه خلافت قادریه از شیخ یاسین بن عبدالرزاق قادری به او رسید و در طریقت قادریه اجازه ارشاد داشت [۱۰]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص۲۰، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۱۱]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
.جدّ وی، مخدوم خاصه خدا، از عارفان مشهور امیتهی بود [۱۲]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. جیون با پادشاهان هند، از جمله اورنگ‌زیب و فرزندش بهادرشاه اول، مناسبات خوبی داشت [۱۳]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. وی، با وجود سن کم، از ابتدای به حکومت رسیدن اورنگ زیب مورد احترام و تکریم او بود و احتمالاً از همان زمان معلم پادشاه شد. [۱۴]
صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامرا، ج ۳، ص ۷۹۴، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱.
[۱۵]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص۵۰، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
رابطه خوب جیون و اورنگ‌زیب تا زمان مرگ پادشاه ادامه داشت، [۱۶]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
چنان که جیون در حدود شصت سالگی، شش سال در دکن نزد وی اقامت کرد [۱۷]
آزاد بلگرامی، ص۷۹.
[۱۸]
رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۴۵، لکهنو ۱۹۱۴.
در باره چگونگی مناسبات این دو، حکایاتی باقی‌مانده است. [۱۹]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص ۵۱، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
جیون به فرخ‌سیر، یکی دیگر از پادشاهان هند، نیز تقرب جست. [۲۰]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۰،حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۱]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵ - جایگاه علمی و اجتماعیموقعیت خاص و جایگاه علمی و اخلاقی جیون در دربار پادشاهان موجب شد که وی علاوه بر تعلیم و تدریس، از نظر اجتماعی نیز منشأ خدماتی، دست کم برای اهالی زادگاهش، باشد چنانکه توانست مدرسه‌ای در امیتهی بنا کند. [۲۲]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص ۲۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۳]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۲، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۲۴]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
۶ - آثار جیونجیون آثاری در فقه و تفسیر و تصوف تألیف کرد. نخستین کتاب او التفسیرات الاحمدیه فی بیان الا´یات الشرعیه مع تعریفات المسائل الفقهیه است که آن را از ۱۰۶۴ تا ۱۰۶۹، در یک مجلد تألیف کرد و در ۱۰۷۵ آن را بازبینی و تصحیح نمود. [۲۵]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص ۲۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
این کتاب تفسیری فقهی بر اساس مذهب حنفی، به ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن، است که مؤلف در آن فقط به تفسیر آیات احکام ــ که به نظر او حدود ۱۵۰ آیه است ــ پرداخته و در ذیل هر آیه اختلافات مذاهب فقهی، از جمله شیعه و سنّی، را مطرح کرده است. [۲۶]
محمدعلی‌ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهج ه م، ج۱، ص ۲۵۳ـ۲۵۶، تهران ۱۴۱۴.
تفسیر جیون چندین‌بار منتشر شده است، از جمله در کلکته (۱۲۶۳)، هند (۱۳۰۰) و بمبئی (۱۳۲۷، با حواشی و تعلیقات مولوی رحیم‌بخش). [۲۷]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج ۲، ستون ۱۱۶۴، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۲۸]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
۶.۱ - اثر دیگردومین اثر جیون، نورالانوار فی شرح‌المنار نام دارد که شرحی است بر کتاب منارالانوار نسفی، مفسر و اصولی و فقیه حنفی قرن هفتم و هشتم، در موضوع اصول فقه. وی این کتاب را در ۱۱۰۵ در مدینه، به درخواست شاگردانش، طی دو ماه نوشت. [۲۹]
احمد بن ابی‌سعید جیون، شرح نورالانوار علی المنار، ج۲، ص ۳۱۶ـ ۳۱۷، در عبداللّه‌بن احمد نسفی، کشف الاسرار شرح المصنف علی‌المنار، ج ۲، بولاق ۱۳۱۶.
[۳۰]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
گفته شده او در تألیف این کتاب، که شرحی مزجی است، از هیچ منبعی استفاده نکرده است [۳۱]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
. شرح جیون بر منارالانوار، در میان شروح متعددِ آن، مورد قبول و تحسین علما بوده [۳۲]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص ۲۱، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۳۳]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
، اگر چه از آن انتقاد هم شده است. [۳۴]
صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج ۳، ص ۲۳۵، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).
محمد عبدالحلیم لکهنوی و محمد بن‌مبارکشاه بخاری دو حاشیه، به ترتیب به نامهای قمرالاقمار و دائرالوصول، بر نورالانوار نوشته‌اند [۳۵]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج ۲، ستون ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۳۶]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
. وحید الدین بن مسیح‌الزمان (یا مولوی وحیدالزمان) احادیث آن را استخراج و کتابی به نام اشراق‌الابصار فی تخریج احادیث نورالانوار (بمبئی ۱۲۸۸) نوشته است [۳۷]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
[۳۸]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج ۲، ستون ۱۵۹۸، ۱۶۳۲، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
نورالانوار به صورتهای گوناگون همراه با منارالانوار و قمرالاقمار و شروح دیگر المنار، از جمله کشف الاسرار (شرح خودِ نسفی)، چندین‌بار از ۱۸۱۸ (کلکته) تا ۱۹۸۶ (بیروت) به چاپ رسیده است. [۳۹]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج۲، ستون ۱۱۶۴ـ ۱۱۶۵، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۴۰]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج۲، ستون ۱۸۵۳، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۴۱]
، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج۲، ستون ۱۹۶۳، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۴۲]
د. ا. د. ترک، ذیل مادّه.
[۴۳]
بروکلمان، ذیل، ج ۲، ص ۲۵۱.
[۴۴]
احمد بن ابی‌سعید جیون، شرح نورالانوار علی المنار، ج۱، ص ۲۸۳، در عبداللّه‌بن احمد نسفی، کشف الاسرار شرح المصنف علی‌المنار، ج ۲، بولاق ۱۳۱۶.
[۴۵]
احمد بن ابی‌سعید جیون، شرح نورالانوار علی المنار، ج۱، ص ۲۳۷، در عبداللّه‌بن احمد نسفی، کشف الاسرار شرح المصنف علی‌المنار، ج ۲، بولاق ۱۳۱۶.
۷ - آثار دیگر جیونآثار دیگر جیون عبارت‌اند از: ۱) الشمس‌البازغه، در شرح الحکمه البالغه نوشته ملامحمود بن محمد جونپوری (متوفی ۱۰۶۲) در طبیعیات و عقلیات. این کتاب دوبار در لکهنو (۱۲۸۰، ۱۳۰۸) با حواشی مختلف چاپ شده است. [۴۶]
یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، ج ۲، ستون ۱۷۰۴، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۴۷]
د. ا. د. ترک، ذیل ماده.
[۴۸]
بروکلمان، ذیل، ج ۲، ص ۶۲۱.
۲) السوانح، به سبک لوائح جامی، که در ۱۱۱۲ آن را نوشت. ۳) مناقب‌الاولیاء، به فارسی، در شرح‌حال اولیا و مشایخ تصوف. پسرش، عبدالقادر، بعدها تتمه‌ای بر آن نوشت. ۴) آداب احمدی، در تصوف و سیر و سلوک عرفانی. [۴۹]
، عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۰]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۳_۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۵) السؤالات الاحمدیه فی ردالملاحده، خطبات جمعه و عیدین، و رساله در علم تجوید نیز به وی منسوب است. [۵۱]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ص۵۳، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۲]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین،ج ۱، ستون ۱۷۰، در حاجی خلیفه، ج ۵.
۸ - اشعار جیونجیون، به گفته خودش، اشعاری به استقبال از مثنوی معنوی شامل ۰۰۰، ۲۵ بیت، دیوانی به استقبال از دیوان حافظ در ۰۰۰، ۲۵ بیت و نیز قصایدی به زبان عربی سروده است. [۵۳]
عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، ص ۲۱ـ۲۲، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۵۴]
سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، ج۱، ص ۵۴، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۹ - منابع(۱) میرغلامعلی بن نوح آزادبلگرامی، سبحه المرجان فی آثار هندوستان، بمبئی ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶. (۲) سفیر اخترراهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۳) محمدعلی‌ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهج ه م، تهران ۱۴۱۴. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵. (۵) احمد بن ابی‌سعید جیون، شرح نورالانوار علی المنار، در عبداللّه‌بن احمد نسفی، کشف الاسرار شرح المصنف علی‌المنار، ج ۲، بولاق ۱۳۱۶. (۶) عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر، ج ۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۷) رحمان علی، تذکره علمای هند، لکهنو ۱۹۱۴. (۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیه و المعرّبه، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۹) صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج ۳، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا). (۱۰) صمصام‌الدوله شاهنوازخان، مآثرالامرا، کلکته ۱۸۸۸ـ۱۸۹۱. (۱۱) Zubaid Ahmad, The contribution of Indo-Pakistan to Arabic literature: from ancient times to ۱۸۵۷ , Lahore ۱۹۶۸;. (۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷- ۱۹۴۲;. (۱۳) EI ۱, sv "Djiwan" (by M Hidayet Hosain) ;. (۱۴) EI ۲ , s v "Djiwan" (by A S Bazmee Ansari) ;. (۱۵) TDVIA , sv "Civen" (by Orhan Ceker). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن ابی‌سعید جیون»، شماره۵۳۲۹. رده‌های این صفحه : تراجم | طریقت چشتیه | علمای اهل سنت | علمای قرن دوازدهم | علمای قرن یازدهم | فقهای حنفی | مشایخ صوفیه | مشایخ قرن دوازدهم | مشایخ قرن یازدهم
|